مسالک‌الافهام الی آیات‌الاحکام (کتاب)مسالک الافهام الی آیات الاحکام تالیف جواد بن سعد بن جواد کاظمی ، معروف به فاضل جواد (زنده در ۱۰۴۴ ق) است. ۱ - موضوعاین کتاب تفسیر آیاتی از قرآن کریم است که در آنها احکام فقهی بیان، و بر اساس ترتیب کتب فقهی منظم شده است. از صدر اسلام در کنار سبکهای مختلف فقهی مثل فقه رساله‌ای، خلافی، استدلالی، سبک دیگری پدید آمد که در آن تفسیر آیات فقهی قرآن کریم بر اساس ابواب فقهی مرتب شده که نام آن را آیات الاحکام گذاشتند. این سبک تفسیر آیات فقهی در هر چهار فرقهمذاهب اسلامی دیده می‌شود. اولین کتابی که در بین فقهای امامیه به این سبک نوشته شده است کتاب آیات الاحکام محمد بن سائب کلبی (م ۱۴۶ ق) از اصحاب امام باقر -علیه السلام- است و پس از آن کتابهای آیات الاحکام دیگری نوشته شده که از مهمترین آنان می‌توان فقه القرآن راوندی (م ۵۷۳ ق)، النهایة فی تفسیر الخمس مائة آیة از احمد بن حسن بن متوج بحرانی (م بعد از ۸۳۶ ق)، زبدة البیان مقدس اردبیلی (م ۹۹۳ ق)، تفسیر شاهی امیر ابو الفتح حسینی (م ۹۸۶ ق)، قلائد الدرر علامه شیخ احمد بن عبد النبی جزائری (م ۱۱۵۰ ق) را نام برد. در بین این آثار، کتاب ارزشمند مسالک الافهام از جایگاه خاصی بر خوردار است و از زمان نگارش آن فقهای بزرگ امامیة به آن توجه داشته و در موسوعه‌های فقهی مثل مفتاح الکرامة سید محمد جواد عاملی (م ۱۲۲۶ ق)، جواهر الکلام شیخ محمد حسن نجفی (م ۱۲۲۶ ق)، کتاب الصلاة، رسائل فقهیه شیخ اعظم النصاری (م ۱۲۸۱ ق) مصباح الفقیه آقا رضا همدانی (م ۱۳۲۳ ق)، بلغة الفقیه سید محمد بحر العلوم (م ۱۳۲۶ ق)، مستمسک العروة الوثقی آیة الله سید محسن حکیم (م ۱۳۹۰ ق)، کتاب القضاء آیة الله گلپایگانی و غیر آنان به آن استناد شده و نظریات و اقوال آن مورد نقد و بررسی واقع شده است. این کتاب پر از تحقیقات فقهی و دقیق و نکات ادبی است که بر آگاهان به این علوم پوشیده نیست. مؤلف تمام اقوال فقهای قبل از خود را بیان نکرده است بلکه به ذکر نظریات سید مرتضی (م ۴۳۶ ق)، شیخ طوسی (م ۴۶۰ ق)، علامه حلی (م ۶۷۶ ق)، اکتفا نموده است. همراه با این نظریات، به اقوال ذکر شده در تفاسیر البیضاوی (م ۶۸۵ ق)، مجمع البیان طبرسی (م ۵۴۸ ق)، التبیان شیخ طوسی و همینطور نظریات بزرگان اهل تسنن در کتابهای تفسیری و فقهی آنان نیز اشاره شده است. این کتاب مزین به مقدمه ارزشمندی از آیة الله عظمی نجفی مرعشی (م ۱۴۱۱ ق)، در معرفی و تاریخچه کتابهای آیات الاحکام در مذاهب اسلامی همراه با زندگینامه عالمانه و محققانه مؤلف و آثار وی می‌باشد که به ارزش علمی این کتاب می‌افزاید. ۲ - تاریخ تالیفدر الذریعة اعیان الشیعه [۳]
اعیان الشیعه،ج۴، ص۲۷۱.
تاریخ پایان تالیف آن بر هشتم محرم الحرام سال ۱۰۴۳ ق ذکر شده است. ۳ - نسخه هادر الذریعة به نسخه‌ای در نزد حاج میرزا محمد حسین شهرستانی در کتابخانه شیخ عبد الحسین آل یاسین بالکاظمیة، و در نزد سید علی ایروانی در تبریز ، و در نزد شی خ محمد رضا مظفر به خط ناصر فضل الله مربوط به ۱۰۴۴ ق اشاره شده است. در مقدمه‌ای بر فقه شیعه صفحه ۲۳۲ به چندین نسخه منتخب از کتابخانه‌های آیة الله مرعشی ، مجلس شورای اسلامی ، دانشگاه تهران ، الهیات ، ملک در تهران ، روضاتی در اصفهان اشاره شده است. در چاپ کتاب موجود از ۴ نسخه خطی استفاده شده که عبارتند از: ۱- نسخه کتابخانه علامه سید محمد علی قاضی طباطبائی تبریزی که نسخه مورد اعتماد در چاپ بوده است. این نسخه با رمز (قض) مشخص شده است. ۲- نسخه کتابخانه استاد مرتضی مدرسی (چهاردهی) مربوط به سال ۱۰۹۰ ق، به خط عبدالله بن شیخ عبد علی طرفی که با رمز (چا) مشخص شده است. ۳- نسخه کتابخانه آیة الله سید شهاب الدین مرعشی ، که بعضی از حواشی مؤلف در ذیل آن ذکر شده است و با رمز (عش) مشخص شده است. ۴- نسخه به خط محمد طاهر بن محمد کریم، مربوط به سال ۱۱۰۱ ق از کتابخانه عالم فاضل حاج شیخ حسن مصطفوی که بعد از چاپ کتاب این نسخه در دسترس ناشرین قرار گرفته است و تفاوتهای آن در پایان هر قسمت از کتاب ذکر شده است این نسخه با رمز (سن) مشخص شده است. در مقدمه کتاب در صفحه ۱۸، آیة الله عظمی سید شهاب الدین مرعشی (م)، به نسخه‌ای از میرزا ابو الهدی نوه علامه کرباسی که از مشایخ روایت ایشان بوده است و همینطور نسخه‌ای که در نزد ایشان بوده و دو نسخه از کتابخانه‌های عمومی اشاره شده که این ۴ نسخه در اختیار ناشر و مصحح قرار گرفته تا از آنها استفاده نمایند. ۴ - تاریخ انتشارکتاب موجود توسط انتشارات مرتضوی در سال ۱۳۸۹ ق چاپ شده است. حواشی جلد اول و دوم آن بوسیله شیخ محمد باقر بن معروف شریف زاده گلپایگانی و استخراج منابع و مآخذ احادیث و آیات توسط شیخ عبد الکریم مرتضوی انجام شده است. تصحیح کتاب نیز با نظارت سید محمد تقی کشفی انجام شده است. ۵ - کلمات بزرگانریحانة الادب [۵]
ریحانة الادب، ج۴، ص۲۸۰.
: آیات الاحکام که نام اصلیش مسالک الافهام فی شرح آیات الاحکام می‌باشد و آن بهترین کتابی است که در این موضوع تالیف شده است. اعیان الشیعه [۶]
اعیان الشیعه، ج۴، ص۲۷۱.
: من اکبر ما کتب فی بابه و اتمها فائدة صنفه بامر شیخه المذکور ( شیخ بهائی )، راینا منه نسخه بخط یده فی قریة بهار من توابع همدان. مؤلف در خطبه کتاب می‌نویسد: و لعمری ان من نظر فی کتابی هذا بعین الانصاف، و جانب سبیل البغی و الاعتساف، علم انه عدیم النظیر و انه من تاییدات العلی القدیر علامه شیخ حسن بلاغی نجفی در تنقیح المقال دربارۀ آن می‌نویسد: من اکبر ما کتب فی شانه و اتمها سماه (مسالک الافهام فی شرح آیات الاحکام) امل الآمل [۷]
امل الآمل، ج۲، ص۶.
: الشیخ جواد بن سعید، فاضل عالم محقق جلیل القدر، له کتب منها: شرح آیات الاحکام ۶ - علت تالیف کتابمؤلف در مورد علت تالیف کتاب در صفحه اول آن می‌نویسد، لما کان من اجل النعم و اوفر القسم استفادة الاحکام الشرعیة من الآیات القرآنیة و قد اعتنی العلماء بالبحث عنها و الاستنباط منها... فانهم بینوا جهة الدلالة بما استفادوا من الائمة الاطهار الذین هم مهبط الوحی و التنزیل او بما اشتملت علیه من الظاهر البعید عن التاویل سپس در صفحه ۲ در ادامه می‌نویسد: ثم ان اصحابنا و ان بینوا جهة الدلالة فی تضاعیف کتبهم الا انه لم یتفق منهم بیان جمیع ذلک فی کتاب مفردة بالتدوین لیکون مشتملا علی وجوه الدلالة فی الآیات المتعلقة باحکام الدین فحدانی ذلک علی ان اجمع کتابا مشتملا علی جمیع ما یتعلق بکل آیة مبنیا فیه وجوه الدلالة قابل ذکر است که در مقدمه کتاب کنز العرفان فاضل مقداد (م ۸۲۶ ق) نیز نبودن کتاب جامعی در آیات الاحکام را دلیل تالیف آن ذکر کرده است و ظاهرا با وجود کتابی مثل کنز العرفان و نظائر آن این دلیل تالیف صحیح نباشد مگر اینکه این کتابها در دست مؤلف نبوده است. ۷ - حواشی و شروحدر کتب تراجم دو حاشیه و شرح برای کتاب ذکر شده است ۱- سلوک مسالک المرام مسلک مسالک الافهام ، از شیخ عبد القاهر بن عبد رجب عبادی حویزی [۸]
امل الآمل، ج۲، ص۱۵۷.
[۹]
اعیان الشیعة، ج۸ ، ص۳۲.
۲- حاشیة بر مسالک الافهام از میرزا عبدالله بن عیسی تبریزی اصفهانی (م ۱۱۳۰ ق) ۸ - تقسیم بندی مطالبمباحث کتاب در دو مجلد که از ۴ قسمت تشکیل شده است مطرح شده است. قسمت اول از جلد اول شامل کتابهای طهارت ، صلاة ، صوم است. قسمت دوم از جلد اول در بردارنده کتابهای زکات ، خمس ، حج ، جهاد ، امر به معروف و نهی از منکر است. قسمت اول از جلد دوم کتابهای المکاسب، البیع، دین و توابع آن، بعضی از عقود مثل شرکت ، عاریة ، غصب ، مضاربه ، و نظائر آن، و در آخر کتاب النکاح را در بردارد. قسمت دوم از جلد دوم کتابهای طلاق ، مطاعم و مشارب ، مواریث ، حدود ، جنایات ، قضاء و شهادات را شامل می‌شود. ۹ - منابعامل الآمل ۲/ ۵۶ کشف الحجب: ۵۰۲ هدیة العارفین: ۱/ ۲۵۸ مرآة الکتب التبریزی: ۴۵۴ اعیان الشیعه: ۴/ ۲۷۱ الاعلام: ۲/ ۱۴۲ الذریعة: ۲۰/ ۳۷۷، ۳۷۸ معجم المؤلفین: ۳/ ۱۶۵ ۱۰ - پانویس
۱۱ - منبعنرم افزار جامع فقه اهل بیت، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور). |